نوع مقاله : مقاله پژوهشی
چکیده
کلیدواژهها
جامعه امروز گسترش کمّی آموزش و پرورش را مطلوب می داند و از مظاهر پیشرفت به شمار میآورد. براساس این باور در تمام برنامههای توسعه، بهره مندی آحاد ملّت از میزان آموزش و پرورشی، که لازمه زندگی شناخته شده است، سر لوحه سیاست گذاریهای آموزشی قرار میگیرد. از سویی دیگر، آموزش و پرورش یکی از نهادهای مهم اجتماعی در هر کشور میباشد که اهداف و مسؤولیتهای خطیری بر عهده آن گذاشته شده است. تحقق اهداف آموزش و پرورش به کفایت و کارآمدی نظام یا سیستم آموزشی بستگی دارد. برای رسیدن به هدف های واقعی آموزش و پرورش که همان ایجاد تغییرات مطلوب در رفتار و نگرش دانش آموزان است، نیاز به برنامه ریزی های گوناگون و همه جانبه دارد که یکی از مهمترین آنها، برنامهریزی برای پیشرفت تحصیلی دانش آموزان و همچنین بهبود شرایط موجود به منظور ارتقاء تحصیلی و به صورت کلی، افزایش کیفیت آموزش دانش آموزان است، مک ماهن[1] نقل در مشایخ(1389) بیان میدارد که هرگاه نظام آموزشی را به تفکیک اجزای تشکیل دهنده آن که عبارتند از درون دادها، فرایندها، محصول ها، بروندادها و پیامدها، در نظر بگیریم، شاخصها یا نشانگرهایی ارائه می دهد که سنجش کارایی درونی و بیرونی را امکان پذیر می سازد. برای شاخص های درونداد می توان از تعداد دانش آموزانی که در دوره یا پایه ای خاص ثبت نام می کنند(پوشش تحصیلی)، استفاده کرد. فرایندها شامل سال هایی که دانش آموزان صرف نموده اند، نسبت اتلاف، نرخ قبولی، نرخ تکرار پایه، نرخ ترک تحصیل و نرخ ماندگاری می باشند. محصولات و بروندادها شامل تعداد دانشآموختگان، تعداد واحدهای درسی به اتمام رسیده و تغییر در نگرش، دانش و توانش دانشآموختگان است. منظور از کارایی درونی، میزان موفقیت حاصل در درون نظام آموزشی است که با اندازهگیری نشانگرها یا
شاخص هایی چون نرخ های سه گانه ارتقاء، تکرار و ترک تحصیلی، نرخ اتلاف، درصد کارایی، میانگین طول دوره تحصیلی و نرخ دانش آموختگان محاسبه و تبیین می شود(مشایخ، 1389).
به زعم عماد زاده(1379) کارایی درونی به مقایسه بین کیفیت ستاده های نظام آموزشی، مثل کسب مهارت های شناختی و هزینه های نهادی آموزشی می پردازد. به این ترتیب کارایی درونی، نسبت محصول آموزشی به دست آمده به هزینه های بهکار رفته می باشد. تحقیقات انجام گرفته در بعضی از کشورها حاکی از پایین بودن میزان کارایی درونی آموزش بوده است. به طوری که آباجی(1997)، جی انکیوب[2](2004)، کانروی و آرجیو[3](2008)، و تری بل( نقل در ممبینی، 1374) میزان این شاخص را در حوزههای مطالعاتی خود به حدی پایین میدانند که گاهی از آن به عنوان بحران یاد کرده اند. برخی مطالعات دیگر مانند بررسی های صورت گرفته توسط جونز(2006) و چاکرابورتی(2009) شاهد کارایی بالای مدارس در حوزه های مطالعاتی خود بوده اند. درتحقیقی که در ایران توسط فاتحی(1381) انجام شده است، میزان کارایی درونی دانش آموزان دختر فنی و حرفه ای در مقایسه با دانش آموزان پسر استان اصفهان، بیشتر و بهتر ارزیابی شده است. نتایج بررسیهای دیگری که توسط ممبینی(1374)، سالمی(1382)، عطابخش(1376) و ویسی(1387) صورت گرفته است، در مجموع حاکی از پایین بودن شاخص کارایی درونی بوده است. پژوهش دیگری توسط بهمنی(1382) در مورد کارایی درونی شاخه کار و دانش صورت گرفته و به این نتیجه رسیده بود که شاخص مذکور در بین دانشآموزان پسر از میانگین کارایی درونی کل کشور پایینتر و کارایی درونی دختران از میانگین کشوری بالاتر بوده است. همچنین یافته معروفی(1379) نشان داده است که در جامعه آماری مورد مطالعه خود به طور کلی عملکرد دانش آموزان شهری در مقایسه با دانش آموزان روستایی وضعیت مطلوبتری داشته است. در پژوهش های سالمی، در سال های 76 و 82، مشخص گردیده است که در طول برنامه دوم و سوم ضریب کارایی درونی استان خوزستان از 6/73 درصد به 1/76 درصد افزایش داشته است. آژانس توسعه بین المللی آمریکا(۲۰۰۳، ص۱) افزایش کارایی درونی نظامهای آموزشی، بویژه کارایی آموزش پایه عمومی را مهمترین اولویت راهبردی خود اعلام کرده است. این دفتر بیان میکند که چون بخش اعظم سرمایه گذاری ها در آموزش و پرورش، در اثر افت تحصیلی، تکرار پایه و ترک تحصیل دانش آموزان، بازده مورد نظر را به دنبال نداشته است، اولین و مهمترین اولویت کاری خود را بهبود نشانگرهای کارایی درونی آموزش، از جمله کاهش ترک تحصیل و تکرار پایه و افزایش ارتقا و گذر تحصیلی میداند. بنابراین با توجه به اینکه برنامهریزان، با اطلاع از روند دانش آموزی و تعداد دانش آموزانی که یک دوره تحصیلی را با موفقیت به پایان میرسانند و تعدادی که در هر یک از پایههای تحصیلی از آن دوره آموزشی خارج میشوند، یا آن را تکرار میکنند، میتوانند تنگناهای موجود را در رسیدن به هدف های آموزش و پرورش شناسایی کرده، با بررسی علتهای آن، نسبت به برطرف نمودن آنها اقدام نموده و همچنین با توجه به مرکزیت شهرستان اهواز و همچنین شرایط خاص این شهرستان مثل تنوع قومی- نژادی و شرایط آب و هوایی، بالطبع آگاه بودن نسبت به وضعیت روند دانشآموزی این شهرستان از جمله؛ نرخ ارتقاء (قبولی)[4] ، نرخ مردودی،[5] تکرار و نرخ افت تحصیلی[6] دانش آموزان این شهرستان در طول برنامه توسعه چهارم و اینکه آیا مدارس این شهرستان در قیاس با سال های برنامه های توسعه قبل تغییر قابل توجهی داشته اند یا خیر؟ میتواند مسؤولان و طراحان برنامه ریزی این شهرستان، را در طراحی برنامه هایی نسبت به بهبود شرایط موجود این شهرستان و همچنین رفع
کاستی ها و هموار کردن راه موفقیت تحصیلی این دانش آموزان یاری رساند. بنابراین موضوع تحقیق حاضر بررسی روند جریان دانشآموزی دوره راهنمایی تحصیلی آموزش و پرورش شهرستان اهوازطی سال های برنامه چهارم توسعه کشور در سال های برنامه چهارم توسعه کشور می باشد.
پیشینهی پژوهش
چاکرابورتی[7]، بیسواز[8] و لویس[9]، (2001) در پژوهشی تحت عنوان «اندازهگیری کارایی فنی در آموزش عمومی» هر دو رویکرد تولیدی و یا عملکرد تصادفی و غیرتصادفی را برای اندازهگیری کارایی فنی و تکنیکی در آموزش عمومی ایالت یوتا استفاده کردند. روش تصادفی با فرض توزیع نیمه نرمال و تصاعدی، کارایی فنی را تخمین میزند. رویکرد غیرتصادفی یک روش تحیل پوششی دادههای دو مرحلهای را برای جدا کردن تأثیر دادههای ثابت بر اندازهگیری کارایی فنی استفاده میکند. تحلیل تجربی، تفاوتهای اساسی را در کارایی مدارس مناطق مختلف نشان داد، اگر چه این اندازه گیریها نسبت به فرضیههای توزیعی خاص در مورد مؤلفههای یک طرفه خطا در رویکرد تصادفی حساس نیستند، ولی به دادههای اجتماعی و اقتصادی ثابت در روش تحلیل پوششی دادهها دو مرحلهای حساسیت نشان داد.
برادلی[10]، جونز[11] و میلینگتان[12]، (2001) در پژوهشی با عنوان «نقش رقابت بر کارایی مدارس راهنمایی در انگلستان»، کارایی فنی مدارس متوسطه انگلستان را بر اساس بروندادهای چندگانه، عملکرد امتحانی مدارس و میزان حضور از سال 1993 تا 1998 بررسی کردند. سپس مدلهایی برای بررسی شاخصهای کارایی در یک سال خاص، و شاخصهای تغییر کارایی در همان دوره تخمین زدند. نتایج تحقیق نشان داد که هر چه میزان درجه رقابت بین مدارس بیشتر باشد کارآیی آنها بیشتر است تأثیرگذاری این نتیجه با تکامل برنامه ظاهراً تجاری مدارس متوسطه سازگار بود، مشخص شد که یک عامل تأثیرگذار در طول زمان میباشد.
دوراسیامی [13]در سال 2002 در مقالهای با عنوان « تغییرات در نرخ بازدهی آموزش در بازار کار در هند» به بررسی میزان تغییرات در نرخ بازدهی آموزش از طریق برآورد هزینهها و فواید خصوصی و اجتماعی آموزش و مقایسه آنها با هم پرداخته است. یافتهها نشان داد که در دوره زمانی فوق نرخ بازدهی آموزش تا دوره دبیرستان افزایش، ولی در دورههای آموزشی پس از آن کاهش یافته است.
پژوهش جی انکیوب (2004) در مورد کارایی درونی مدارس متوسطه روستایی زیمبابوه به این نتیجه رسید که کارایی درونی مدارس متوسطه روزانه روستایی این کشور پایین بوده است و حداقل 30 درصد از دانش آموزانی که وارد این مدارس می شوند، موفق به اتمام این دوره می شوند. دست کم 7/4 درصد دانش آموزان ثبت نامی هر پایه مجدداً پایه را تکرار می کنند و نرخ تکرار در بین دانش آموزان دختر، بیشتر از دانش آموزان پسر است. همچنین انکیوب دلایل پایین بودن نرخ قبولی و به طور کلی کارایی درونی مدارس این کشور را شامل روحیه پایین معلم، نبود منابع، دوری مدارس از محل سکونت دانشآموزان و عدم تناسب برنامه درسی طراحی شده با وضعیت مدارس روستایی میداند. همچنین استپنیتسکی[14]، (2004) در پژوهشی که با عنوان «کارآیی مدارس راهنمایی در جمهوری چک» انجام داد کارآیی مدارس راهنمایی در جمهوری چک را با استفاده از تحلیل پوششی دادهها برآورد میکند، سپس کارآیی برآورد شده را با ویژگیها و خصوصیات معلم و مدرسه با استفاده از مدل TOBIT مرتبط میسازد. نتایج این تحقیق نشان میدهد که مدارس به طور معناداری در کارآمدیشان با همدیگر متفاوت هستند که از 6/0 تا 1 متغیر است. در این تحقیق، کارایی کلی مدارس متوسطه با توجه به مدل(CCR)، 83/0 و با استفاده از مدل(BCC)، 87/0 برآورد شده است. نتایج مرحله دوم تجزیه و تحلیل نشان داد نسبت رابطه معلم و دانشآموز، درصد معلمان داخلی، موجود بودن مراکز مشاوره دانشآموزان، ملحق شدن به مدارس خارجی و طبقه بندی دانشآموزان نقش بسیار مهمی در عملکرد مدارس داشتند. نتایج DEA با استفاده از مدل جک نایف بسیار محکم و قابل اتکا بودند.
در پژوهشی دیگر عثمان جمادی و کاترین ریس [15]در سال 2004 در تحقیقی با عنوان «تعیین کارایی نسبی مؤسسات آموزش عالی اروپایی با استفاده از روش DEA » به براورد کارایی 209 مؤسسه آموزش عالی کشورهای اروپایی در طی سه سال تحصیلی منتهی به 2004 پرداخته اند. این دو محقق با مدل توبیت به ارزیابی عوامل مؤثر بر کارایی پرداخته اند. تعدادی از دروندادها و بروندادها مورد استفاده در این تحقیق به شرح زیر
می باشد.
نتایجی که از این تحقیق به دست آمد، بیانگر آن بود که در بین دانشگاه ها و مؤسسات عالی مورد بررسی، دانشگاه های انگلستان، هلند واتریش دارای بالاترین کارایی نسبی بوده و دانشگاه های فرانسه و آلمان دارای کارایی نسبی متوسط و دانشگاه های فنلاند، اسپانیا و ایتالیا در پایین ترین سطح کارایی نسبی قرار داشته اند..
پریمونت و دومزلیکی[16] (2006) پژوهشی را با عنوان «پیشرفت دانش آموزان و کارایی در مدارس میسوری و لایحه هیج بچهای کنار گذاشته نشود» انجام دادند. «لایحه هیچ بچه ای کنار گذاشته نشود»(لایحه «2001») مدارس را ملزم میکند که برنامه پیشرفت سالانهای برای افزایش موفقیت دانشآموزان اتخاذ کنند. این لایحه تأکید بیشتری بر نمرات
آزمونها مثل نمرات برنامه ارزیابی میسوری (MAP)، به منظور ارزیابی عملکرد مدرسهها دارد. در این مقاله عملکرد مدارس ایالت میسوری به وسیله اندازهگیری کارآیی مدارس در ارائه خدمات آموزشی خود با کمک روش تحلیل پوششی دادههای دو مرحلهای بررسی شد. با تأثیر دو مصوبه از لایحه هیچ دانشآموزی را نباید کنار گذاشت، عملکرد مدارس ناموفق بررسی شد و نتایج تحقیق نشان داد تأثیر این دو مصوبه بر کارآیی مدیریتی مدارس ناموفق، متفاوت بوده است. اگر عملکرد دانشآموزان در نتیجه این مصوبهها بهبود یابد احتمال بهبود کارایی مدیریتی بیشتر میشود.
لینکوو[17] نیز در سال 2006، در مقاله ای با عنوان «کارایی، برابری و آموزش دختران» به تجزیه و تحلیل استراتژی های بانک جهانی در راستای آموزش و پرورش به منظور برابری دو جنس میپردازد. در دنیای امروزه کشورهای درحال توسعه با چالش گسترش آموزش و پرورش با منابع محدود روبرو هستند. به عبارتی دیگر توانایی بسط آموزش و پرورش با منابع کم را ندارند. استراتژی های مدیریت مناسب به منظور فراهم آوردن آموزش و پرورش کارامد از بعد اقتصادی مورد نیاز است. خصوصیسازی، عدم تمرکزگرایی و مشارکت شهروندان، سه استراتژی هستند که توسط بانک جهانی برای کنترل هزینه ها و بهبود آموزش و پرورش تعیین شده است. این مقاله به این نتیجه رسیده است که، مسلماً این استراتژی ها باعث افزایش کارایی مدارس آموزش و پرورش
می شود. ولی ممکن است که این استراتژی ها در جهت افزایش کارایی باعث افزایش نابرابری جنسی شوند.
کانروی و آرجیو (2008) در پژوهشی با عنوان «تخمین کارآیی فنی برای مدارس ابتدایی عمومی در فلوریدا» یک روش تخمین مرز کارایی را برای تحلیل اینکه آیا مدارس ابتدایی در فلوریدا در یک سطح کارآمد عمل میکنند؟ و همچنین برای توضیح از
کاراییهای پایین استفاده کردند. انگیزه آنها از این بررسی، از اقدامات جدید آموزشی در سطح ایالت و فدرال که برای بهبود پاسخگویی مدارس و کاهش اندازه کلاسها به کار رفته است، نشأت میگیرد. نتایج تحقیق نشان داد در حالیکه مدارس ابتدایی فلوریدا به طور کارآمدی فعالیت نمیکنند، امّا نسبت به نتایج منتشر شده از ایالتهای دیگر بهتر هستند. یکی از عوامل مرتبط با کارایی کم، نرخ قبولی دانشآموزان است اما عوامل دیگر که با کارآیی کم مرتبط میباشند، شاخصهایی هستند که به طور کلی خارج از کنترل مدارس عمومی میباشند، که مؤثر بودن این اندازهگیریها را برای بهبود کارآیی مدارس مورد تردید قرار میدهد.
در مطالعه دیگری که ورلاگ گمب[18] (2008) در زمینه کارایی اینترنت در آموزش عالی انجام داده بود به این نتیجه رسید که عوامل زیان آور و غیر اقتصادی در هدف آموزش دانشجویان فوق لیسانس تا جایی که کیفیت تدریس و تحقیق نگران کننده است، بالا می باشد. به نظر این محقق، دلیل اصلی این مسأله توزیع ضعیف امکانات و تسهیلات، معلمان، و کتاب ها، همپوشی سیستم مدیریت درونی و همچنین مدل رایج تربیت دانشجویان فوق لیسانس می باشد.
برنی و محمد عثمان[19] (2009) در مقاله ای به تحلیل و بررسی کارایی سیستم آموزش و پرورش عمومی کشور کویت به شیوه تطبیقی و با استفاده از داده های میدانی پرداخته و شماری از شاخصهای کارایی که بروندادها را نسبت به درونداد های مورد استفاده در تهیه خدمات آموزشی مورد مقایسه قرار می دهند، را مورد بررسی قرار دادهاند. در این مقاله، به طور کلی از طریق مقایسه با استانداردهای بین المللی، این نتیجه به دست آمد که کارایی سیستم آموزش و پرورش عمومی کشور کویت نسبتاً پایین بوده است. و این نتیجه به علت هزینه های بالای صورت گرفته برای هر دانش آموز در این کشور
می باشد. نتایج دیگر به دست آمده از این پژوهش نشان دهنده این است که در این کشور، هزینه نسبتاً پایینی در زمینه کتاب های درسی و مواد آموزشی صورت گرفته، در مقایسه با دیگر کشورها میانگین طول تحصیل پایین بوده، نسبت معلم/ دانش آموز در این کشور پایین بوده، و همچنین نرخ تکرار پایه در کلیه پایههای آموزش عمومی این کشور در مقایسه با دیگر کشورهای مورد مقایسه، بالا بوده است. با این وجود در پایان پژوهش محقق انجام یک مطالعه سیستماتیک به منظور تعین مقدار صحیح برخی از ویژگی ها و شاخص های اقتصادی این کشور به منظور دستیابی به یک تحلیل همه جانبه را پیشنهاد داده است.
در زمینه کارایی مدارس عمومی، پژوهش های زیادی انجام شده است. یکی از این بررسیها پژوهشی است که در سال 2009 توسط چاکرابورتی با عنوان کارایی در آموزش و پرورش عمومی- نقش متغیرهای اجتماعی- اقتصادی، انجام شده است. این بررسی کارایی مدارس عمومی ناحیه کانزاس را با استفاده از مدل مرزی تصادفی که از یک تابع تولید آموزشی و یک تابع اثرات ناکارامدی برای کنترل عوامل اجتماعی- اقتصادی استفاده می کند، اندازه گیری نموده و به این نتیجه دست یافته است که اگرچه میانگین نمرات کارایی به دست آمده از این مدل پایین تر از نمرات کارایی مدل تصادفی می باشد، ولی برآورد به دست آمده قوی و سازگار است. نتایج این مطالعه که از دادههای سه سال مدارس این ناحیه به دست آمده است نشان می دهد که به طور کلی و در مجموع مدارس کانزاس کارا هستند و بسیاری از دروندادهای آموزشی تحت کنترل مدیریت مدارس، یا تأثیری بر نمرههای عملکرد دانش آموزان نداشتهاند و یا میزان این تأثیر پایین بوده است. همچنین نتیجه دیگر حاصل از این مطالعه، تأثیر معنادار عوامل اجتماعی- اقتصادی بر نمرات پیشرفت دانش آموزان است.
سؤالات پژوهش
سؤال 1. وضعیت شاخص نرخ ارتقاء به تفکیک پایه، جنسیت و موقعیت جغرافیای در بین دانشآموزان شهرستان اهواز طی سال های 88-1383 چگونه بوده است؟
سؤال 2. وضعیت شاخص نرخ تکرار پایه به تفکیک پایه، جنسیت، موقعیت جغرافیایی و ناحیه در بین دانش آموزان شهرستان اهواز طی سال های 88-1383 چگونه بوده است؟
سؤال3. وضعیت شاخص نرخ گذر به تفکیک پایه، جنسیت و ناحیه در بین دانش آموزان شهرستان اهواز طی سال های 88-1383 چگونه بوده است؟
3-1. نرخ گذر ظاهری و واقعی راهنمایی به دبیرستان دانش آموزان شهرستان اهواز به تفکیک جنسیت طی سال های 88- 1383 چه میزان است؟
3-2. نرخ گذر ظاهری و واقعی راهنمایی به دبیرستان دانشآموزان شهرستان اهواز به تفکیک ناحیه و جنسیت طی سالهای 88- 1383 چه میزان است؟
سؤال 4. مدل جریان دانش آموزی دانش آموزان مقطع راهنمایی شهرستان اهواز چگونه است؟
4-1. مدل جریان دانش آموزی دانش آموزان مقطع راهنمایی شهرستان اهواز به تفکیک موقعیت جغرافیایی طی سال های 88-1383 چگونه است؟
4-2. مدل جریان دانش آموزی دانش آموزان مقطع راهنمایی شهرستان اهواز به تفکیک جنسیت و پایه تحصیلی طی سالهای 88-1383 چگونه است؟
روش پژوهش
جامعه آماری، نمونه پژوهش و روش نمونه گیری
این تحقیق با توجه به اهداف و ماهیت از نوع تحقیقات کاربردی و از لحاظ روش تحقیق، از نوع تحقیقات توصیفی- ارزشیابی و یا توصیفی- تحلیلی می باشد. ویژگی اصلی روش تحقیق توصیفی تلاش برای ارائه توصیف یا تصویری دقیق از موقعیت یا پدیده ای ویژه است. در این روش پژوهشگران نه تنها سعی در بیان روابط علت و معلولی ندارند، بلکه می کوشند تصویری از متغییرهای موجود و روابط بین آنها را در وضعیتی معین توصیف و تبیین کنند. کریستنسن[20](1941)، ترجمه دلاور، 1387: 61-62). از جهت دیگر این تحقیق از این نظر توصیفی – ارزشیابی و یا توصیفی- تحلیلی نامیده می شود که پژوهشگر درصدد است که بعد از جمع آوری داده ها توسط شاخصهای در نظر گرفته شده به تحلیل شرایط موجود پرداخته و در پایان به ارزشیابی در مورد کارایی درونی شهرستان اهواز پرداخته شود.
جامعه آماری دراین پژوهش، کلیه مدارس مقطع راهنمایی تحصیلی آموزش و پرورش شهرستان اهواز طی سال های 1383 تا 1388 می باشد. در این پژوهش به علت ماهیت پژوهش، نمونه گیری صورت نگرفته و کلیه جامعه آماری به عنوان نمونه آماری به صورت سرشماری مورد بررسی قرار گرفته است. برای طبقه بندی داده ها و محاسبه نرخ ها و نسبت ها از آمار توصیفی(درصدها، نسبت ها و فراوانی) و به منظور بررسی و ترسیم الگوی روند دانش آموزی از شاخص های برنامه ریزی آموزشی شامل نرخ ارتقاء، نرخ مردودی، نرخ افت تحصیلی و نرخ گذر استفاده شده است.
[1] . Mc mahon
[2] . J ncube
[3] . Conroy & Arguea
[4] . Promotion rate
[5] . repetition rate
[6] . Drop-out rate
[7] . Chakraborty
[8] . Biswas
[9] . Lewis
[10] . Bradley
[11] . Jonez
[12] . Milington
[13] . Durasiamy
[14] . Stupnytskyy
[15] . Othman Joumady and Catherine Ris
[16] . Primont & Domzlicky
[17] . Lincove
[18] . Verlag Gmbh
[19] . Burney& mohamad osman
[20] . Christensen