ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

با بزرگ شدن شهرها و دوری محل کار از محل زندگی، کنار هم قرار گرفتن کاربری هایی

که هیچ گونه سنخیتی باهم ندارند، آلودگی های مختلف،پیدایش مسائل و معضلاتی در تعیین

محل استقرار عناصر کالبدی ‐ فضایی شهرها و ... باعث توجه بیش ازپیش به راهبرد و راه حل

مناسب برای این مشکلات که هسته برنامه ریزی شهری را تشکیل می داد، یعنی برنامه ریزی

کاربری اراضی شهری شد (پورمحمدی، 1382 ). یکی از اهداف مهم برنامه ریزی کاربری اراضی

شهری تأمین مناسب خدمات عمومی ازجمله دسترسی به خدمات آموزشی است .توزیع فضایی

این فعالیت ها به لحاظ تأثیر مستقیم آن در آسایش خانوارها از حساسیت زیادی برخوردار است

و به طور عموم شهرهای ایران به دلیل رشد خودرو و بدون برنامه از این نظر دچار مسئله و

مشکل اند.بنابراین، اهتمام عموم شهر سازان برای برطرف کردن این نقیصه از ضروریات امروزی

شهرسازی کشور محسوب می شود(مهراندیش، 1377 ). این امر بخصوص در مورد کاربری های

آموزشی، با توجه به ساخت جوان جمعیت کشور و نیاز به آموزش و فضاهای آموزشی برای این

قشر و کمیت و کیفیت این فضاها در امر بازدهی آموزش اهمیت ویژه ای دارد. اما امروزه حجم

وسیع اطلاعات و معیارهای مختلف برای ارزیابی آن قدر زیاد است که اگر برنامه ریز بخواهد با

روش های سنتی به تحلیل آن ها بپردازد .در آن غرق می شود و از طرف دیگر امکان کم کردن یا

استفاده از بعضی از این اطلاعات نیز وجود ندارد چون کیفیت کار در حد زیادی کاهش پیدا

می کند. برای انجام کاری سیستماتیک به همه این اطلاعات یکجا نیاز است(عساکره، 1389 ). در

چنین شرایطی کلید حل مسئله، استفاده از تکنیک سیستم های اطلاعات جغرافیایی است که

به وسیله رایانه امکانات فوق العاده ای را برای گردآوری، ذخیره سازی، پردازش، تجزیه وتحلیل و در

پایان خروجی های مناسب به صورت نقشه، جدول، چارت و آمار را فراهم می سازد.ویژگی مهم

این تکنیک در برنامه ریزی شهری فراهم آوردن امکان تحلیل هم زمان داده های توصیفی و

.( فضایی است(ثنای نژاد، 1378

شهر دهدشت در عرص ههای برنامه ریزی در سطوح مختلف با مسائل متعددی روبرو است

که ازجمله این موارد انتخاب مکان بهینه مدارس به عنوان یکی از مراکز خدمات رسان می باشد.

اگرچه در ظاهراً با توجه به جمعیت پایین این شهر مشکلات چندانی به چشم نم یخورد، ولی

به دلیل مشکلاتی چون کمبود فضاهای خالی، شبکه ارتباطی ضعیف ناکارآمد و مهم تر از همه

برنامه ریزی نسنجیده، باعث شده است تا فضاهای آموزشی بدون توجه به اصول و معیارهای

مکان یابی گسترش یابند و سازگاری، هم جواری و مطلوبیت مناسبی نداشته باشند. این مسئله

علاوه بر رعایت نکردن اصل عدالت و برابری در برخورداری یکسان جمعیت دانش آموز از

دوفصلنامه مطالعات برنام هریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

33

فضاهای آموزشی، آسایش، کارایی، سلامت و ایمنی جمعیت دانش آموزی را کاهش می دهد و از

سوی دیگر برای دانش آموزان و معلمان و شهروندان مشکلات زیادی به وجود می آورد.

پیشینه تحقیق

مقاله حاضر سعی دارد ضمن ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی موجود، محلی

مناسب جهت احداث مدارس ابتدایی جدید در شهر دهدشت برگزیند، به طوری که با در نظر

گرفتن استانداردها و معیارهای مؤثر در مکان یابی مدارس ابتدایی، کل فضای شهر در نظر

گرفته شود. بنابراین پاسخگویی به سؤال زیر از اهداف مشخص این مقاله می باشد.

چگونه می توان با توجه به استانداردها و تلفیق و ترکیب معیارها، سایت های مناسب را

جهت احداث مدارس ابتدایی جدید در شهر دهدشت با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

برگزید؟ ( AHP) و فرایند تحلیل (GIS)

مبانی نظری

امروزه هجوم جمعیت به شهرهای بزرگ و به زیرساخت و ساز رفتن کلیه زمین های

شهری و عدم مکان یابی درست خدمات شهری به ویژه مکان های آموزشی ، موجب بروز

مشکلات متعددی درزمینه خدمت رسانی به قشر جوان و دانش آموز جامعه که بیش از

یک چهارم جمعیت کشورمان را تشکیل می دهند، شده و همچنین موجب تقاضای روزافزون این

بخش در مقابل امکانات محدود آموزشی و از طرف دیگر باعث بالا رفتن هزینه ایاب و ذهاب،

بروز ترافیک و از همه مهم تر افت تحصیلی فرزندان و بی علاقگی آن ها به درس و تحصیل شده

است (میکائیلی؛ 1383 ). لذا ازآنجاکه دسترسی عادلانه به زمین و استفاده بهینه از آن از

مؤلفه های اصلی در توسعه پایدار و عدالت اجتماعی به شمار می رود. امروزه مفاهیم زمین و فضا

در شهرها تغییرات کیفی پیداکرده و بالطبع ابعاد و اهداف برنامه ریزی اراضی شهری نیز

وسیع تر و غنی تر گشته است (زیاری، 1381 ). بنابراین یکی از مهم ترین اهداف برنامه ریزی

کاربری اراضی شهری تأمین مناسب خدمات عمومی ازجمله دسترسی به خدمات آموزشی

است. توزیع فضایی این فعالیت ها به لحاظ تأثیر مستقیم آن در آسایش خانوارها از حساسیت

.( زیادی برخوردار است (مهراندیش، 1377

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

34

مکان یابی

مکان یابی فرایندی است که به ارزیابی یک محیط فیزیکی که تأمین کننده شرایطو

پشتیبانی از فعالیت های انسانی است می پردازد. هدف عمده ارزیابی مکان برای استفاده خاص از

زمین، برای این است که مطمئن شویم در آنجا توسعه و گسترش فعالیت های انسان با توجه به

.(366 ؛ امکانات و محدودیت ها، محیط زیست طبیعی سازگار و هماهنگی دارد (غصبان، 1375

مکان یابی بهینه و مناسب زمانی امکان پذیر است، که محقق بتواند ارتباط علمی و منطقی

مناسبی میان اطلاعات و داده های به دست آمده از کارشناسان مرتبط با موضوع مکان یابی با

50 ). به سبب نقش و تأثیر شاخص ها و ؛ توجه به اولویت ها برقرار سازد (رضویان، 1381

کوشش می گردد مکان یابی ها به طور GIS پارامترهای متنوع در مکان یابی، امروزه با استفاده از

.(22 ؛ علمی تر و واقعی تری در محیط های شهری انجام پذیرد (عساکره، 1389

در طراحی کالبدی یک شهر در انتخاب مکان های مناسب برای استقرار هر یک از

فعالیت های شهری باید به سه مسئله مهم توجه شود:

الف) سازگاری نوع فعالیت موردنظر در مکان با فعالیت های هم جوار

ب) مطلوبیت مکان برای استقرار فعالیت موردنظر

؛ ج) مناسب بودن مکان و فعالیت موردنظر با نیازهای منطقه (ظرفیت) (عساکره، 1391

.(3

در این راستا استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی که به شکل نمایشی، میزان تولید و

به هنگام نمودن و انتشار داده های جغرافیایی را تغییر داده است، می تواند حجم عظیمی از

داده های فضایی و غیر فضایی را به صورت یکپارچه در یک محیط ذخیره کند و با پردازش های

موردنیاز آنالیز مسائل مکان یابی را انجام داده و اطلاعات موردنیاز جهت تصمیم گیری را

به صورت خروجی های گرافیکی و غیرگرافیکی فراهم آورد، که از تحلیل نتایج لایه های اطلاعاتی

می توان به مکان های پیشنهادی و بهینه بر اساس ضوابط و استانداردهای توزیع و پراکنش

.1(42 ؛ مکان های آموزشی دست یافت (ساتی، 1980

دراین ارتباط مطالعات متعددی در داخل و خارج کشور صورت گرفته است که در ادامه به

برخی از آن ها اشاره می شود.

1 . Saaty, 1980

دوفصلنامه مطالعات برنام هریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

35

سیستم اطلاعات جغرافیایی

می توان گفت که سیستم اطلاعات جغرافیایی نرم افزاری بسیار قدرتمند درزمینه

ذخیره سازی، تحلیل، پردازش و بازیابی و نمایش داده ها به صورت نقشه می باشد. به کارگیری این

نرم افزار روزبه روز گسترش یافته و علوم مختلف بنا بر نیاز خود از این سیستم استفاده می کنند

1. در سال های اخیر نیاز انسان به گردآوری اطلاعات به منظور استفاده ی (41 ؛ (تقی پور، 2010

بهینه از منابع موجود، برنامه ریزی برای رشد و توسعه ی سامان دهی محیط زیست، طراحی و

برنامه ریزی برای امور شهری، راهگشایی برای توسعه های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و ...

2. سیستم اطلاعات جغرافیایی به (10 ؛ روزبه روز افزایش یافته است (آنتیونس و سانتوس، 2001

همراه ابزار و تکنیک های آن این قابلیت دارد که با تلفیق لایه های مختلف اطلاعاتی در قالب

مدل های مختلف، در حداقل زمان ممکن در تحلیل داده ها مورداستفاده قرار بگیرد.

در مطالعه سازمان یونسکو ( 1996 )، سط حبندی حوزه نفوذ هر یک از مدارس در نقاط

شهری بر اساس فاصله و زمان انجام شده است. در این پژوهش مناطق کمبود و مازاد مدارس با

استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی تعیین، و با تحلیل های شبکه مسیرهای بهینه برای

دسترسی به فضاهای آموزشی مشخص شده است.

مولر ( 1998 ) مکان یابی مراکز آموزشی را در شهر کپنهاک دانمارک تحلیل کرده است.

وی در این تحقیق الگویی برای مکان یابی فضاهای آموزشی ارائه کرده که مبنای محدوده بندی

ثبت نامی فضاها با توجه به مسیرهای انتخابی صورت گرفته است.

سهناز سنر و همکارانش در سال ( 2010 ) مطالعه ای درباره مکان یابی تغییرات سطح زمین

انجام GIS و AHP ترکیه با استفاده از روش ترکیبی (Beysehir) در حوضه دریاچه بیسهیر

.3(4 ؛ دادند (سناز و همکاران، 2010

ارزیابی و مکان گزینی مراکز آموزشی » فرج زاده و سرور ( 1383 ) در پژوهشی با عنوان

پس از ارزیابی ویژگی های دسترسی و توان « شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

خدمات دهی مراکز آموزشی، نقاط جدیدی برای استقرار واحدهای آموزشی بر مبنای شعاع

دسترسی پیشنهاد شده است.

1. Taghipour, 2010: 41

2. Antunes & Santus, 2001: 10

3. Sehnaz And Et. Al, 2010:4

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

36

صالحی و رضا علی ( 1384 ) در پژوهشی الگوی مطلوب برای سامان بخشی واحدهای

آموزشی دوره متوسطه پسرانه زنجان را ارائه و راهکارهایی را برای دسترسی جمعیت

دانش آموزشی به نواحی فاقد دسترسی پیشنهاد کرده اند.

تقوایی و رخشانی نسب ( 1389 ) در پژوهشی به تحلیل و ارزیابی مکان گرینی فضاهای

آموزشی شهر اصفهان پرداخته است، یافته های این پژوهش نشان می دهد رابطه فضاهای

آموزشی با کاربری های ناسازگار، شرایط اقلیمی و دسترسی معنادار است و در مقابل، فضاهای

آموزشی با سایر معیارهای مکان یابی ارتباطی ندارد و بین معیارهای مکان یابی و مکان گزینی

وضع موجود فضاها تفاوت معناداری وجود دارد. و مجموع این عوامل باعث شده است فضاهای

آموزشی اصفهان سازگاری، هم جواری و مطلوبیت مناسبی نداشته باشد.

صفائی پور و حسینی شه پریان ( 1393 ) در پژوهشی به ارزیابی مکا نیابی کاربری های

آموزشی مدارس دبیرستان موجود شهر ایذه پرداخت هاند نتایج پژوهش نشان می دهد که

مکان یابی مدارس ازلحاظ دوری از شاخص های ناسازگار در مکانی مناسب اما ازلحاظ نزدیکی با

شاخص های سازگار در موقعیت نامناسبی قرارگرفته اند.

محدوده موردمطالعه

محدوده موردمطالعه در این پژوهش، شهر دهدشت مرکز شهرستان کهگیلویه م یباشد.

که ازنظر موقعیت جغرافیایی در 30 درجه و 34 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 50 دقیقه

طول شرقی و در ارتفاعی معادل 810 متر از سطح دریا واقع شده است. شهرستان کهگیلویه

در استان کهگیلویه و بویراحمد می باشد که ازنظر جمعیتی به عنوان سومین شهر استان

می باشد. شهر دهدشت در میان دشتی به همین نام و در فاصله تقریبی 60 کیلومتری شرق

بهبهان (استان خوزستان) قرار دارد. در اطراف دشت مذکور کوه های مرتفعی وجود دارد که

ارتفاع بلندترین نقطه آن در قله کوه سیاه به 2330 متر می رسد. طبق سرشماری 1390

جمعیت شهر دهدشت به عنوان محدوده موردمطالعه، جمعیتی بالغ بر 56279 نفر ( 12462

.( خانوار) را در خود دارا است (مرکز آمار ایران، 1390

دوفصلنامه مطالعات برنام هریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

37

شکل 1: موقعیت جغرافیایی شهر دهدشت، (منبع: نگارندگان)

روش شناسی

توصیفی – » پژوهش حاضر ازلحاظ هدف گذاری کاربردی و ازلحاظ روش شناسی به صورت

می باشد. مبانی تئوریک آن بر اساس مطالعات اسنادی، کتابخانه ای و بازدید میدانی و « تحلیلی

مراجعه به سازمان ها و ارگان های مربوطه انجام گرفته است. معیارهای مورداستفاده جهت

مکان یابی بر اساس ضوابط مکان یابی انتخاب شده است. با توجه به اینکه فرایند مکان یابی یک

مسئله تصمیم گیری چند صفته بوده و با استفاده از مدل سلولی قابل انجام است، می بایست در

انتخاب نرم افزار این نکته را موردنظر قرارداد که نرم افزار منتخب علاوه بر مدل برداری، مدل

رستری، را نیز مورد پشتیبانی قرار داده و علاوه بر این موارد، قابلیت استفاده از قواعد

Expert Choice تصمیم گیری چند صفته را نیز داشته باشد. در این راستا از طریق نرم افزار

و GIS مقایسه های زوجی معیارها جهت آماده سازی لایه ها برای تجزیه وتحلیل های فضایی در

انجام گرفت، درنهایت پس از تلفیق لایه های وزن دار به دست آمده از Spatial Analyst ابزار

انجام عملیات مذکور، مناطق اولویت دار ایجاد مراکز آموزشی منطقه موردمطالعه شناسایی

شدند.

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعاتجغرافیایی

38

یافته های تحقیق

فاصله از کاربری صنعتی: وجود چنین مراکزی در سطح شهر به دلیل آلودگی هوا و

صوت ایجادشده، اثرات نامطلوبی را در محوطه فضاهای آموزشی ایجاد می کند و نهایتاً سلامتی

دانش آموزان را با خطر مواجه می سازد. به همین دلیل در مکان یابی این فضاها بر اساس ضوابط

مکان یابی، رعایت حریم 500 متر از این مراکز الزامی است (سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز

13 ) بدین جهت که مدارسی که در حریم بیشتر از 500 متر بگیرند دارای ؛ مدارس، 1385

موقعیت مناسب می باشند. (شکل شماره 2) موقعیت کاربری صنعتی را نسبت به مدارس شهر

ده دشت نشان می دهد. طبق این نقشه، 4 مدرسه معادل 28 درصد در حریم مراکز صنعتی

قرارگرفته اند و دارای موقعیت نامناسب می باشند. از این تعداد، 1 مدرسه در حریم 200 متر و

3 مدرسه در حریم 400 متر قرارگرفته است.

فاصله از کاربری تجاری: کاربری تجاری نیز در صورت تمرکز در کنار واحدهای

آموزشی پیامدهای نامطلوب تربیتی در پی خواهد داشت و به تبع عملکرد خود باعث افزایش

تردد وسایل نقلیه می شوند. در این قسمت برای ارزیابی موقعیت مکانی مدارس نسبت به این

کاربری ها بر اساس ضوابط مکان یابی، حریم 150 متری (سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز

14 ) برای کاربری های تجاری مطابق با ( شکل شماره 3 ) تعیین می شود، ؛ مدارس، 1385

بدین صورت که 4مدرسه یا 28 درصد مدارس در حریم 50 متر قرارگرفته، و مدارسی که در

حریم 50 متری قرار دارند دارای وضعیتی کاملاً نامناسب می باشند.

فاصله از خیابان اصلی: عمده ترین آلودگی صوتی در شهر ده دشت ناشی از سروصدای

اتومبیل ها و موتورسیکلت ها در خیابان های اصلی و میدان ها و آلودگی صوتی ایجادشده توسط

دیگر کاربری های مزاحم می باشد. هرچند سروصدای اتومبیل ها در کل شهر ایجاد آلودگی

می کند ولی بافاصله گرفتن کاربری های حساس از آلودگی صوتی مانند کاربری های آموزشی از

80 ). بدین ؛ این خیابان ها می توان آلودگی صوتی ناشی از این امر را کاهش داد( عساکره، 1389

منظور در این قسمت با توجه به حریم 100 متر (سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس،

4) برای معابر اصلی و بلوار، به ارزیابی موقعیت مکانی هر یک از مدارس نسبت به این ؛1385

حریم ها پرداخته می شود. ( شکل شماره 5 ) نشان می دهد که 7 مدرسه این شهر به دلیل

جایگزینی در حریم 40 متر دارای وضعیتی کاملاً نامناسب، 2 مدرسه نیز در حریم 80 متر

دارای وضعیتی نامناسب، 3 مدرسه در حریم 100 متر و 2 مدرسه از وضعیت کاملاً مناسبی

برخوردارند.

دوفصلنامه مطالعات برنامهریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

39

فاصله از پایانه های مسافربری: پایانه های مسافربری از کاربری های ناسازگار با کاربری

آموزشی به حساب می آیند و می بایست در مکان یابی مدارس، حریم 150 متری این کاربری

6). در شهر دهدشت فقط یک ؛ رعایت گردد (سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس، 1385

ترمینال وجود دارد. با بررسی موقعیت مدارس ابتدایی شهر دهدشت در رابطه با رعایت حریم

پایانه های مسافربری در ( شکل شماره 4 ) می توان دریافت که هیچ کدام از مدارس این شهر در

حریم پایانه نمی باشند و از این کاربری در فاصله مناسبی قرار دارند.

فاصله از پایگاه سوخت رسانی (پمپ بنزین): در مورد جایگاه های سوخت رسانی

می بایست گفت که این جایگاه ها از کاربری های ناسازگار با مدارس می باشند و به جهت آلودگی

هوا و سروصدای زیاد ناشی از ترافیک و شلوغی وسایل نقلیه می بایست حدود 250 متر از

.(26 ؛ فضاهای آموزشی فاصله داشته باشند ( سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس، 1385

در مورد شهر ده دشت به دلیل اینکه 3 پمپ بنزین شهر در خارج از شهر قرارگرفته اند، پس

هیچ کدام از مدارس در محدوده پمپ بنزین نمی باشند و همه مدارس از این نظر در وضعیت

مناسبی قرار دارند.

شکل 2: موقعیت مدارس نسبت به کاربری صنعتی

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

40

شکل 3: موقعیت مدارس نسبت به کاربری تجاری

شکل 4: موقعیت مدارس نسبت به کاربری ترمینال

دوفصلنامه مطالعات برنام هریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

41

شکل 5: موقعیت مدارس نسبت به کاربری راه

فاصله از کاربری بهداشتی – درمانی: مراکز بهداشتی و درمانی با توجه به آلودگی هایی

که ممکن است داشته باشند برای مراکز آموزشی خصوصاً در مقطع ابتدایی از هم جواری های

ناسازگار محسوب می شوند. ولی این فاصله نباید به گونه ای باشد که در موقع بروز حوادث و

سوانح طبیعی و غیرطبیعی دسترسی به این مراکز دچار مشکل شود. لذا رعایت حریم 150 متر

36 ) برای این کاربری ضروری می باشد. با اعمال ؛ ( سازمان نوسازی و تجهیز مدارس، 1385

چنین حریمی برای مراکز درمانی در شهر دهدشت ( شکل شماره 7 ) مشاهده می شود که از

کل مدارس شهر ده دشت، همه مدارس این حریم را رعایت کرده و دارای وضعیتی مناسب

می باشند.

فاصله از مراکز آتش نشانی: این کاربری از کاربری های ناسازگار با مدرسه می باشد و

درعین حال ازنظر امدادرسانی و تأمین امنیت برای کاربری آموزشی مفید می باشد. بنابراین بر

16 ) برای ؛ اساس ضوابط مکان یابی حریم 150 متر ( سازمان نوسازی و تجهیز مدارس، 1385

این کاربری نسبت به فضای آموزشی تعیین شده است. با توجه به ( شکل شماره 6 ) در بررسی

این مراکز نسبت به مدارس ابتدایی مشخص می باشد که تنها 1 مدرسه این حریم را رعایت

نکرده و دارای وضعیتی نامناسب هست و بقیه این حریم را رعایت کرده اند.

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

42

فاصله از مراکز نظامی: مراکز نظامی ازجمله کاربری های نیمه سازگار به حساب می آیند

زیرا از یک طرف با جرم و جنایت و افراد بزهکار در ارتباط می باشند و از طرف دیگر به دلیل

آسایش و تأمین امنیت جزء کاربری های سازگار به حساب می آیند که نبایستی فاصله بسیار

زیادی نیز با واحدهای آموزشی داشته، لذا رعایت حریم 150 متر برای این کاربری از مدارس

109 ). ( شکل شماره 8) موقعیت این کاربری را نسبت ؛ ابتدایی الزامی است ( میکائیلی، 1383

به مدارس نشان می دهد. بر اساس این نقشه، همه مدارس این شهر این حریم را رعایت کرده و

دارای وضعیتی مناسب هستند.

فاصله از مراکز اداری: برای کاربری های اداری بر اساس ضوابط مکان یابی، حریم 150

111 ). ( شکل شماره 9) موقعیت مدارس ابتدایی ؛ متر در نظر گرفته می شود. (میکائیلی، 1383

شهر ده دشت را نسبت به مراکز اداری نشان می دهد. بر طبق این نقشه 1 مدرسه این شهر

حریم را رعایت نکرده و دارای وضعیتی نامناسب هست.

شکل 6: موقعیت مدارس نسبت به کاربری آت شنشانی

دوفصلنامه مطالعات برنام هریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

43

شکل 7: موقعیت مدارس نسبت به کاربری درمانی

شکل 8: موقعیت مدارس نسبت به کاربری نظامی

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

44

شکل 9: موقعیت مدارس نسبت به کاربری اداری

نزدیکی به کاربری مسکونی: این نوع کاربری دارای نیازهای مشابه با مدارس می باشد.

درنتیجه می تواند به عنوان هم جواری مناسب با کاربری آموزشی محسوب شود چراکه نزدیکی

واحدهای آموزشی با واحدهای مسکونی علاوه بر ایجاد شرایط امن برای دانش آموزان، ازنظر

روحی و روانی نیز اثرات مطلوبی برای دانش آموزان به ویژه در مقاطع ابتدایی خواهد داشت

87 ). مطابق ( شکل شماره 10 ) همه مدارس ابتدایی شهر ده دشت در قلب ؛ (لاله پور، 1381

111 ) قرار دارند و از این نظر ؛ محله های مسکونی، شعاع دسترسی 500 متر (میکائیلی، 1383

دارای وضعیتی مناسب هستند.

نزدیکی به کاربری فرهنگی: وجود مراکز وابسته به کاربری فرهنگی مانند کتابخانه،

موزه، نمایشگاه، سینما، مراکز توریستی و غیره در کنار فضای آموزشی می تواند مکمل خدمات

و فعالیت های آموزشی باشد. حریم 500 متری برای کاربری های فرهنگی منطقه تعیین شده

114 ) قرار گیرند، به عنوان ؛ است، چنانچه مدارسی در حریم زیر 500 متر ( میکائیلی، 1383

موقعیت بهینه ارزیابی می شوند و مدارسی که دورتر از این حریم مکان یابی می شوند دارای

موقعیت نامناسب می باشند. ( شکل شماره 11 ) موقعیت مدارس ابتدایی را نسبت به کاربری

دوفصلنامه مطالعات برنام هریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

45

فرهنگی نشان می دهد، بر اساس این نقشه 5 مدرسه این شهر در حریم مناسب و بهینه قرار

دارند و 9 مدرسه این حریم را رعایت نکرده است.

نزدیکی به فضای سبز: این کاربری در سالم سازی هوا و جلوگیری از انتقال آلودگی به

واحدهای آموزشی و ایجاد چشم انداز زیبا و آرامش برای دانش آموزان در بهبود شرایط فراگیری

بسیار مؤثر می باشد. مدارسی که در حریم زیر 500 متر قرارگرفته اند به عنوان موقعیت بهینه در

115 ). (شکل شماره 12 ) به جز 2 مدرسه بقیه مدارس ؛ نظر گرفته شده است (میکائیلی، 1383

از موقعیت مناسبی نسبت به فضای سبز برخوردار هستند.

نزدیکی به کاربری ورزشی: کاربری ورزشی به فراخور عملکرد خود از کاربری های

سازگار با واحدهای آموزشی است. البته استادیوم های ورزشی به علت ایجاد تراکم و سروصدا

لازم است در فاصله مناسبی از مدارس قرار گیرند. در ارزیابی موقعیت مکانی مدارس نسبت به

کاربری های ورزشی حریم 500 متری برای این مکان ها در نظر گرفته شده است (لاله پور،

89 ). مدارسی که در این حریم قرارگرفته اند به عنوان مناسب ترین وضعیت در استفاده از ؛1381

7 مدرسه از کل مدارس ابتدایی در ،( این امکانات طبقه بندی شده اند. بر طبق (شکل شماره 13

حریم بیشتر از 500 متر مکان یابی شده اند و دارای وضعیتی نامناسب هستند.

نزدیکی به کاربری مذهبی: این کاربری به لحاظ کمک به آموزش فرایض دینی و

همچنین آشنایی بیشتر دانش آموزان با مسائل مذهبی و استفاده از فضاهای مذهبی برای انجام

برخی فعالیت های مدرسه از گذشته های دور مورد توجه بوده است. این کاربری ها شامل

حسینیه، تکایا، و مساجد می باشد که به عنوان کاربری سازگار با فضای آموزشی شناخته شده

است. در این قسمت حریم 500 متر برای کاربری مذهبی در نظر گرفته شده است (لاله پور،

89 ). (شکل شماره 14 ) موقعیت مدارس را نسبت به کاربری مذهبی نشان می دهد. با ؛1381

توجه به این نقشه، 5 مدرسه این شهر در حریم بیشتراز 500 متر قرارگرفته اند و از این نظر

دارای وضعیتی نامناسبی هستند.

شعاع دسترسی: شعاع دسترسی در حقیقت فاصله ای است که یک دانش آموز از سکونت

145 ). شعاع دسترسی به ؛ گاه خود تا محل تحصیل به صورت پیاده می کند (رضویان، 1381

عوامل مختلفی مانند تراکم جمعیت، ظرفیت مدرسه، مقطع تحصیلی و ..... بستگی دارد. هرچند

با افزایش تراکم جمعیت و افزایش ظرفیت واحد آموزشی، شعاع دسترسی کاهش پیدا می کند،

اما نمی تواند از مقدار مشخص شده بیشتر باشد و باید بر اساس سن دانش آموزان و مقطع

تحصیلی تعیین گردد. در مقطع ابتدایی شعاع دسترسی حداکثر 500 متر و 15 دقیقه

120 ) تعیین شده است. (شکل شماره 15 ) موقعیت مدارس ؛ پیاده روی (میکائیلی، 1383

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

46

ابتدایی را نسبت به هم نشان می دهد بر این اساس همه مدارس ابتدایی شهر دهدشت در شعاع

دسترسی مناسب قرار دارند و از این نظر دارای وضعیت مناسبی هستند.

شکل 10 : موقعیت مدارس نسبت به کاربری مسکونی

شکل 11 : موقعیت مدارس نسبت به کاربری فرهنگی

دوفصلنامه مطالعات برنام هریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

47

شکل 12 : موقعیت مدارس نسبت به کاربری فضای سبز

شکل 13 : موقعیت مدارس نسبت به کاربری ورزشی

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

48

شکل 14 : موقعیت مدارس نسبت به کاربری مذهبی

شکل 15 : موقعیت مدارس نسبت به کاربری دسترسی

دوفصلنامه مطالعات برنام هریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

49

وزن دهی و تلفیق لایه ها برای انجام تحلیل و شناسایی مکان بهینه برای مراکز

آموزشی:

برای تعیین ضریب اهمیت (وزن) معیارها، در یک ماتریس دوبه دو آن ها را باهم مقایسه

می کنیم. مبنای قضاوت در این امر مقایسه ی جدول کمیتی (جدول شماره 1) است که بر

تعیین می شود. aij ،j نسبت به معیار i اساس آن و با توجه به هدف بررسی، شدت برتری معیار

تمامی معیارها با توجه به درجه اهمیت این جدول دوبه دو مقایسه می شوند (مالچفسکی،

.(315 ؛1385

جدول 1: مقایسه زوجی معیارها

شدت اهمیت تعریف

1 اهمیت برابر

2 اهمیت برابر تا اهمیت متوسط

3 اهمیت متوسط

4 اهمیت متوسط تا قوی

5 اهمیت قوی

6 اهمیت قوی تا خیلی قوی

7 اهمیت خیلی قوی

8 اهمیت خیلی قوی تا اهمیت فوق العاده قوی

9 اهمیت فوق العاده قوی

(315 ؛ (مالچفسکی، 1385

Expert Choice جدول 2: جدول مقایسه زوجی لای هها در

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

50

صورت می گیرد که در Expert Choice در این مطالعه مقایسه زوجی لایه ها در نرم افزار

جدول شماره 2 نشان داده شده است.

0/ را محاسبه نموده، چنانچه این نسبت کمتر از 1 (CR) پس ازآن وزن ها و نسبت توافق

باشد، مقایسه ها قابل قبول و وزن های محاسبه شده را استخراج می کنیم. درصورتی که نسبت

0 بیشتر باشد، آنگاه با اعمال تغییراتی در ماتریس مقایسه دوتایی آن را برای حد / توافق ما از 1

قابل قبول تنظیم می کنیم. عملیات محاسبه وزن ها و محاسبه نسبت توافق توسط نرم افزار

انجام می گیرد. چنانچه مقایسه های انجام شده، قابل قبول باشند، نتیجه Expert Choice

0 می باشد ( شهابی، / از 1 (CR) اعلام خواهد شد. شرط این اعلام نتیجه نیز کمتر بودن نسبت

0 به دست آمد که / برای داده های ما کمتر از 1 (CR) 9 ). شایان ذکر است این نسبت ؛1388

.( نشان دهنده قابل قبول بودن نتیجه می باشد (نمودار شماره 1

Expert Choice نمودار شماره 1: محاسبه وزن ها در

Weighted درنهایت با ضرب وزن های به دست آمده در لایه های مؤثر در مکان یابی در

( مکان های اولویت دار، شکل ( 16 Raster calculator و ادغام لایه های وزن دار در overlay

برای ایجاد مراکز آموزشی شناسایی شدند.

دوفصلنامه مطالعات برنام هریزی آموزشی / دوره چهارم/ شماره 7 / بهار و تابستان 1394

51

شکل 16 : ارزش گذاری و اولویت بندی زمین های شهری

نتیجه گیری

فضاهای آموزشی، یکی از کاربری های مهم شهری هستند که به واسطه عملکرد خود

نسبت به سایر خدمات شهری از اهمیت قابل توجهی برخوردارند، در سال های اخیر به علت رشد

سریع شهرنشینی و متقابلاً نبود یک برنامه ریزی و مدیریت جامع در نظام شهری کشورمان

همچون دیگر خدمات شهری این فضاها نیز با مسائل و مشکلات عدیده ای روبه رو شده اند که

بیشتر ناشی از کمبود توزیع ناموزون و نامتناسب، عدم مکان یابی بهینه و عدم پیش بینی

فضاهای مناسب برای این کاربری ها در سطح شهرها می باشد.

در این پژوهش با توجه ضوابط مکان یابی و توجه به سه اصل مهم کاربری اراضی یعنی

سازگاری، مطلوبیت و ظرفیت که در بخش ادبیات تحقیق به آن ها اشاره شده است به ارزیابی

موقعیت مکانی فضاهای آموزشی موجود مدارس ابتدایی شهر ده دشت پرداخته شده است. در

این راستا برای ارائه الگوی بهینه مکان یابی مدارس ابتدایی شهر ده دشت بر اساس ضوابط

مکان یابی و اطلاعات جمع آوری شده، لایه های اطلاعاتی بر مبنای معیارهای موردنظر جهت

تبدیل شدند و درنهایت بعد از اجرای روش GIS انجام تحلیل به فرمت قابل استفاده در محیط

زمین های اولویت دار برای ایجاد مدارس شناسایی شدند، تحلیل خروجی نهایی AHP

به دست آمده از این روش علاوه بر اینکه میزان سازگاری و ناسازگاری مدارس ابتدایی موجود در

شهر را مشخص می کند، مکان های بهینه اولویت دار برای ایجاد مدارس جدید نیز شناسایی

شدند. بنابراین با توجه به نتایج به دست آمده می توان گفت که مدارس ابتدایی نسبت به

ارزیابی موقعیت مکانی فضاهای آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی

52

کاربری های آتش نشانی، نظامی، پمپ بنزین، پایانه و بهداشتی – درمانی در حریم مناسب و

تعداد زیادی از این مدارس نسبت به کاربری هایی چون کاربری صنعتی، تجاری، فاصله از

خیابان های اصلی در وضعیت نامناسبی قرار دارند. در مقابل طبق ضوابط قرار گرفتن مدارس در

کنار بعضی از کاربر یها جهت آسایش دانش آموزان الزامی است ازجمله این کاربری ها که باید

در کنار مدارس باشند کاربری هایی چون کاربری فرهنگی، ورزشی، فضای سبز، مذهبی و

مسکونی می باشد. که نتایج به دست آمده از این کاربری ها نشان می دهد که درصد زیادی از این

مدارس نسبت به کاربری های فضای سبز، فرهنگی، ورزشی و مذهبی در فاصله دور قرار دارند و

نسبت به کاربری مسکونی در فاصله مناسبی قرارگرفته اند. در نهایت با استفاده از سیستم

نقشه بهینه مدارس جهت AHP و وزن گذاری با استفاده از مدل (GIS) اطلاعات جغرافیایی

.( مکان یابی بهتر ترسیم شد (شکل 16

‐ با توجه به اهمیت فضاهای آموزشی، جابجایی و مکان یابی مناسب این فضاها با توجه به

معیارهای گوناگون کمی و کیفی امری ضروری است.

- ایجاد هماهنگی کلی در طرح های شهری.

- توجه به معیارهای مکان یابی در برنامه ریزی کاربری اراضی (سازگاری، آسایش، کار آیی،

مطلوبیت، سلامتی، استانداردهای ایمنی).

- استفاده از ابزار و روش های روز در تجزیه وتحلیل اطلاعات و مکان یابی فضای آموزشی مانند

سیستم اطلاعات جغرافیایی.

- انتخاب کاربری های متناسب با فضای آموزشی با توجه به محل آن ها.

- هماهنگی بین سازمان ها وارگان های مختلف شهر