نیازسنجی آموزش‌های فنی و حرفه‌ای مرتبط با زیست‌فناوری در سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای ایران

آموزش فنی و حرفه­ای یک فعالیت مرتبط با فرایندهای انتقال فناوری، نوآوری و توسعه است. انتقال دانش و مهارت، مستلزم نوعی انتقال فناوری به افراد و از طریق آن­ها به موسسات تجاری است. در عین حال از آنجا که دانش، پایۀ اصلی فرایندهای نوآوری و توسعۀ فناوری است. آموزش فنی­و­حرفه­ای یک ابزار استراتژیکی بسیار مهم و ضروری برای تحقق این فرایندها تلقی می­شود (آتشک، گرائی نژاد، کاظم، 1387). ظهور و گسترش فناوری­های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، تمامی شئون زندگی بشر را دستخوش تغییر و دگرگونی اساسی نموده است در این میان به دلیل ماهیت معرفتی فناوری و آموزش فنی و حرفه­ای، این دو امر تعامل و پیوندهای استوار و ناگسستنی با یکدیگر برقرار نموده­اند. یکی از این ثمرات این پیوند امکان ایجاد رشته­های مبتنی بر فناوری در نظام­های آموزش فنی و حرفه­ای است. به همین دلیل بیشتر کشور­های جهان تلاش­های گسترده­ای را برای تقویت آموزش­های فنی و حرفه­ای آغاز کرده­اند. انگیزۀ این تلاش­ها، فائق آمدن بر مشکلات بیکاری جوانان، ارتقای مهارت­های شغلی و تامین نیازهای اقتصادی است و این باور وجود دارد که کسب مهارت موجب ارتقای بهره­وری و قابلیت رقابت در اقتصاد جهانی می­شود(محسنی، 1384).

در ایران سازمان آموزش فنی و حرفه­ای کشور، وابسته به وزارت کار و امور اجتماعی  می­باشد که به منظور ارائۀ آموزش­های فنی و حرفه­ای از ادغام سه نهاد آموزشی در سال 1359 تشکیل گردید. بر اساس بیش از 10 قانون موضوعه و مادۀ 151 قانون برنامۀ سوم و تنفیذ آن در برنامه­های توسعه، سازمان متولی آموزش­های فنی و حرفه­ای کوتاه مدت بوده و مسئول هیئت تخصصی آموزش­های فنی و حرفه­ای غیر رسمی با عضویت 16 وزارتخانه و سازمان و نهاد کارگری و کار فرمایی می­باشد که فعالیت­های آموزشی خود را در دو بخش دولتی و غیر دولتی اجرا می­نماید. اهداف این سازمان عبارتند از توسعۀ کارآفرینی، بهبود اثربخشی آموزش­ها، تفکیک آموزش از سنجش، توسعۀ کارورزی، توسعۀ منابع انسانی، آموزش با هدف آموزش جوانان و کارجویان، بازآموزی و ارتقاء مهارت کارگران شاغل در واحد­های صنعتی و تولیدی، تربیت و تامین مربیان فنی و حرفه­ای، ارائۀ  آموزش­های مهارتی به فارغ التحصیلان و توسعۀ مهارت و اجرای آموزش­های فنی و حرفه­ای(atashak ,2010).

بکارگیری یک رویکرد نظام‌مند در امکان ایجاد رشته­های آموزش فنی و حرفه­ای جدید مبتنی بر فناوری­های نو، این اطمینان را به همراه دارد که رشته­های آموزشی جدید و تمهیدات پشتیبانی مورد نیاز به‌طور مستمر در چارچوبی موثر و کارآمد توسعه می‌یابد. برای نیاز­سنجی ایجاد رشته­های آموزش فنی و حرفه­ای نوین توجه به ویژگی­ها زیر الزامی می­باشد:

نقش شایستگی شغلی فراگیران در ایجاد رشته­های جدید آموزشی: آموزش با تمرکز بر شغل به دنبال رساندن سطح مهارت، دانش یا نگرش افراد به مقیاسها و استانداردهای مورد نیاز در راستای انجام مناسب وظایف است. این عامل بعنوان عامل مهمی در نیازسنجی ایجاد رشته­های جدید بایستی مورد نظر قرار گیرد.

نقش تداوم در ایجاد رشته­های جدید آموزشی: فرایند نیازسنجی برای ایجاد     رشته­های جدید آموزشی بایستی به صورت منطقی و به‌ طور متوالی انجام شود.

نقش نظام ردیابی در ایجاد رشته­های جدید: یک نظام ردیابی بایستی همواره حاکم بر روند ایجاد رشته­های جدید باشد. که بر اساس آن، تغییرات و تحولات مربوط به تمهیدات رشته­های آموزشی جدید به‌ منظور کاراتر شدن این رشته­ها اعمال ‌شود.

نقش ارزیابی در ایجاد رشته­های جدید آموزشی: برای بهبود مستمر رشته­های آموزشی بایستی با توجه به وضعیت موجود و تحولات آتی فعالیتهای اصلاحی انجام ‌شود(احمدی، 1390).

ژاپن بهترین مثال در میان کشورهایی است که توانسته­اند از فناوری­های نوین بویژه در صنایع خود استفاده نمایند. عوامل موثر در موفقیت ژاپن در استفاده از فناوریهای نوین در صنایع را می­توان: برنامه­ریزی استراتژیک متفکرانه در استفاده از فناروی­های نوین، انتقال برنامه­ریزی شده فناوری­های نوین، هدف قرار دادن محصولات و بازار­های مشخص، کارتیمی و اجرای عالی دانست(شکوه فر، مومنی،1384). آنان همچنین ضعف دولت ژاپن در فناوری نانو را نبود استراتژی ملی بیان نموده­اند(قاضی نوری،1381).

انتقال فناوری­های نوین از خارج، زمینۀ توسعۀ فناوری­های نوین را در داخل کشور سنگاپور فراهم آورده است. این امر به این کشور اجازه می­دهد که در فعالیت­های خود، ارزش افزوده ایجاد نمایند. امروزه سنگاپور سه رویکرد استراتژیک در راستای استفاده از فناوری­های نوین را به شرح زیر مدنظر قرار داده است: ارائۀ خدمات به عنوان قطب خدمات تجاری و منطقه­ای برای کشورهای مجاور، فعالیت به عنوان مقر اصلی و مرکز فعالیت­های تحقیق و توسعه برای شرکت­های بین­المللی که تمام این رویکردها بر پایه کسب فناروی­های نوین از خارج از کشور پایه­ریزی شده است(Fonash, 2001).

فناوری­های نوین در سال­های اخیر درکشور امریکا بسیار مورد توجه بوده است که این توجه در جهت دستیابی به موارد زیر مطرح شده است: افزایش بهره­وری در استفاده از مواد خام و ایجاد فرصت­های اقتصادی و رشد مناسب، تامین منابع کافی و انرژی برای مصرف ملی، افزایش امنیت ملی، ارتقای کیفیت بهداشتی برای تمامی شهروندان ایالات متحده، تقویت اقتصاد ملی و ایجاد اشتغال برای همۀ مردم از طریق نوآوری­های مفید علمی و فنی، بهبود کیفیت نظام آموزشی و فراهم ساختن امکان استفاده برای همه مردم امریکا، بهبود سیستم­های ارتباطات، حمل و نقل و تامین خدمات عمومی در سراسر مناطق شهری و روستایی، برطرف ساختن آلودگی آب و هوا، افزایش سود اقتصادی ملی ناشی از سرمایه­گذاری در فناوری­های نوین و بهبود سیستم­های آموزشی درکشور            (Fonash, Fenwick, Hallacher, Kuzma, Wook Jun Nam. 2006). دولت امریکا در سال 1998 با توجه به خواست وسیع محققان و دانشگاهیان، کار گروه بین بخشی علوم و فناوری نانو را تشکیل داد. این کارگروه از نمایندگان وزارتخانه­ها و سازمان­های مختلف آمریکا تشکیل شده و با ریاست مشترک نماینده­ای از بخش­ها و نمایندۀ دفتر سیاست علوم و فناوری ریاست جمهوری اداره می­شود. این گروه در سال 2000، گزارشی با عنوان پیشگامی ملی فناوری نانو به سوی انقلاب صنعتی بعدی به رئیس جمهور آمریکا ارائه نمود که رئیس جمهور نیز آن را از طریق دستیار علوم و فناوری خود به کنگره ارائه داد. آنچه در گزارش مزبور پیشنهاد شده، برنامه­ای ملی است که از طریق کمیته­ای در عالی­ترین سطح و به صورت متمرکز هدایت می­شود و در آن ضمن تعیین اولویت­های پنجگانۀ کشور، تکلیف هریک از وزارتخانه­ها و سازمان­ها، نحوۀ اجرای آن و بودجۀ لازم برای هردستگاه در هر زمینه مشخص شده است. اولویت­های تعیین شده در این برنامه عبارت است از تحقیقات بنیادی، زیر ساخت تحقیقات، مراکز و شبکه­های ممتاز و کارکردهای اجتماعی نانو فناوری(قاضی نوری، 1381).

تاریخچۀ زیست فناوری ‌ریشه‌ در تاریخ‌ دارد و تکوین‌ آن‌ از سالهای‌ بسیار دور آغاز شده‌ و تا بحال‌ ادامه‌ یافته‌ است‌. در تقسیم‌بندی‌ زمانی‌ می‌توان‌ سه‌ دوره‌ برای‌ تکامل‌ زیست فناوری قائل‌ شد.

1) دورة‌ تاریخی‌ که‌ بشر با استفاده‌ ناخودآگاه‌ از فرآیندهای‌ زیستی‌ به‌ تولیدمحصولات‌ تخمیری‌ مانند نان‌، مشروبات‌ الکلی‌، لبنیات‌، ترشیجات‌ و سرکه‌ و غیره‌ می‌پرداخت‌. در شش‌ هزار سال‌ قبل‌ از میلاد مسیح‌، سومریان‌ و بابلیها از مخمرها در مشروب‌سازی‌ استفاده‌ کردند. مصری­ها در چهار هزار سال‌ قبل‌ با کمک‌ مخمر و خمیرمایه،‌ نان‌ می‌پختند. در این‌ دوران‌ فرآیندهای‌ ساده‌ و اولیۀ‌ زیست فناوری‌ وبویژه‌ تخمیر، توسط‌ انسان‌ بکار گرفته‌ می‌شد.

2) دورۀ‌ اولیه‌ قرن‌ حاضر که‌ با استفاده‌ آگاهانه‌ از تکنیکهای‌ تخمیر و کشت‌ میکروارگانیسم‌ها در محیط‌­های‌ مناسب‌ و متعاقباً استفاده‌ از فرمانتورها در تولید آنتی‌بیوتیکها، آنزیمها، اجزاء مواد غذائی‌، مواد شیمیائی‌ آلی‌ و سایر ترکیبات‌، بشر به‌ گسترش‌ این‌ علم‌ مبادرت‌ ورزید. در آن‌ دوره‌ این‌ بخش‌ از علم،‌ نام زیست فناوری‌ صنعتی‌ بخود گرفت‌ و هم‌اکنون‌ نیز روند استفاده‌ از این‌ فرآیندها در زندگی‌ انسان‌ ادامه‌ دارد. لیکن‌ پیش‌بینی‌ می‌شود به‌ تدریج‌ با استفاده‌ ازتکنیکهای‌ زیست فناوری ‌نوین‌ بسیاری‌ از فرآیندهای‌ فوق‌ نیز تحت‌ تأثیر قرارگرفته‌ و به‌سمت‌ بهبودی‌ و کارآمدی‌ بیشتر تغییر پیدا کنند.

3) دورۀ‌ نوین‌زیست فناوری با کمک‌ علم‌ ژنتیک،‌ درحال‌ ایجاد تحول درزندگی‌بشر است‌. زیست فناوری نوین‌ مدتی‌ است‌ که‌ روبه‌ توسعه‌ گذاشته‌ و روز بروز وسعت‌ بیشتری‌ به‌ خود می‌گیرد. این‌ دوره‌ زمانی‌ از سال‌ 1976 با انتقال‌ ژنهائی‌ از یک‌ میکروارگانیسم‌ به‌ میکروارگانیسم‌ دیگر آغاز شد. تا قبل ‌از آن ‌دانشمندان ‌در فرآیندهای ‌زیست فناوری از خصوصیات‌ طبیعی‌ و ذاتی‌ (میکرو) ارگانیسم‌ها استفاده‌ می‌گردند لیکن‌ در اثر پیشرفت‌ در زیست‌شناسی‌ مولکولی‌ وژنتیک‌ و شناخت‌ عمیق‌تر اجزاء و مکانیسم‌های سلولی‌ و مولکولی‌ متخصصین‌ علوم‌زیستی ‌توانستند تا به‌ اصلاح‌ و تغییر خصوصیات‌ (میکرو) ارگانیسم‌ها بپردازند و(میکرو) ارگانیسم‌هائی‌ باخصوصیات‌ کاملاً جدید بوجود آوردند تا با استفاده‌ ازآنها بتوان‌ ترکیبات‌ جدید را با مقادیر بسیار بیشتر و کارائی‌ بالاتر تولید نمود(احمدی، 1390).

زیست فناوری را می‌توان‌ به‌ درختی‌ تشبیه‌ کرد که‌ ریشه­‌های‌ تناور آن را علومی‌ با قدمت‌ زیاد مانند زیست‌ شناسی‌ به ویژه ‌زیست‌­شناسی‌ مولکولی‌، ژنتیک‌، میکروبیولوژی‌، بیوشیمی‌، ایمونولوژی‌، شیمی‌، مهندسی‌ شیمی‌، مهندسی‌ بیوشیمی‌، گیاه‌شناسی‌، جانورشناسی‌، داروسازی‌، کامپیوتر و... تشکیل‌ می‌دهند، لیکن‌ شاخه‌های‌ این‌ درخت‌ که‌ کم‌ و بیش‌ به‌ تازگی‌ روئیدن‌گرفته‌اند و هرلحظه‌ با رشد خود شاخه‌های‌ فرعی‌ بیشتری‌ را به‌وجود می‌آورند بسیار متعدد و متنوع‌ بوده‌ که‌ فهرست‌ کردن‌ کامل‌ آنها در این‌ نوشته‌ را ناممکن‌ می‌سازد. از رشته­های مطرح در زمینۀ فناوری درمقاطع کارشناسی ارشد و دکتری می­توان به موارد زیر اشاره کرد: بیوتکنولوژی ‌داروئی‌[1]، بیوتکنولوژی‌میکروبی[2]، بیوتکنولوژی‌ دریا[3]، بیوتکنولوژی‌ قضائی‌ یا پزشکی‌ قانونی‌[4]، بیوتکنولوژی‌ محیطی‌ [5]، بیوتکنولوژی‌ غذائی‌[6]، بیوانفورماتیک‌ [7]، بیوتکنولوژی‌ صنعتی‌[8].

با توجه به مطالب گفته شده در زمینۀ زیست فناوری، مشاهده می­شود که این فناوری از گستردگی بالایی در علوم مختلف برخوردار است به طوریکه در قرن بیست و یکم دیده می­شودکه این فناوری در علومی مانند اقتصاد، کشاورزی، بهداشت و... کاربرد دارد از اینرو برای اشتغال نیروی انسانی در این صنایع، نیاز است دوره­های آموزشی مبتنی بر این فناوری در مراکز آموزشی طراحی شوند. به همین دلیل ایجاد دوره­های آموزشی جدید مبتنی بر زیست فناوری در مراکز آموزش­های فنی و حرفه­ای از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که با ایجاد رشته­های جدید مبتنی بر این فناوری در آموزش­های فنی و    حرفه­ای، وضعیت اشتغال فارغ­التحصیلان بهبود یافته و امکان رقابت صنایع کشوردر حوزه این فناوری با سایر کشورها فراهم می­شود.

1. 1.     پیشینۀ پژوهشی

ژاپن: ژاپن بهترین مثال در میان کشورهایی است که توانسته­اند از فناوری­های نوین، بویژه در صنایع خود استفاده نمایند. عوامل موثر در موفقیت ژاپن در استفاده از فناوریهای نوین در صنایع را می­توان: برنامه­ریزی استراتژیک متفکرانه در استفاده از فناوری­های نوین، انتقال برنامه­ریزی شده فناوری­های نوین، هدف قرار دادن محصولات و بازار­های مشخص، کارتیمی و اجرای عالی دانست(شکوه فر، مومنی،1384). محققان ژاپنی از دهۀ 1970 میلادی به صورت خودجوش در زمینه­های تحقیقاتی فناوری وارد شده­اند تا آنجا که کلمه فناوری نانو نیز اول بار توسط یک محقق ژاپنی مورد استفاده قرار گرفت. دولت ژاپن اولین بار در ابتدای دهۀ 1990 بودجه­ای را برای پشتیبانی از این تحقیقات اختصاص داد و این روند ادامه یافت تا اینکه در سال 2001 مبلغ 430 میلیون دلار توسط وزارت بازرگانی بین­المللی و صنعت، آژانس علوم و فناوری و تعدادی از وزارتخانه­ها اختصاص یافت، مهمترین چالش ژاپن در این زمینه را سازماندهی و هماهنگی فعالیت­های متعدد دانسته­اند. آنان همچنین ضعف دولت ژاپن در فناوری را نبود استراتژی ملی بیان نموده­اند        (قاضی نوری،1381).

سنگاپور: انتقال فناوری­های نوین از خارج، زمینۀ توسعۀ فناوری­های نوین را در داخل کشور سنگاپور فراهم آورده است.این امر به این کشور اجازه می­دهد که در فعالیت­های خود، ارزش افزوده ایجاد نمایند. امروزه سنگاپور سه رویکرد استراتژیک در راستای استفاده از فناوری­های نوین را به شرح زیر مدنظر قرار داده است: ارائۀ خدمات به عنوان قطب خدمات تجاری و منطقه­ای برای کشورهای مجاور، فعالیت به عنوان مقر اصلی و مرکز فعالیت­های تحقیق و توسعه برای شرکت­های بین­المللی که تمام این رویکردها بر پایۀ کسب فناوری­های نوین از خارج از کشور پایه­ریزی شده است(Fonash, 2001).

آمریکا: فناوری­های نوین در سال­های اخیر درکشور امریکا بسیار مورد توجه بوده است که این توجه در جهت دستیابی به موارد زیر مطرح شده است: افزایش بهره­وری در استفاده از مواد خام و ایجاد فرصت­های اقتصادی و رشد مناسب، تامین منابع کافی و انرژی برای مصرف ملی، افزایش امنیت ملی، ارتقای کیفیت بهداشتی برای تمامی شهروندان ایالات متحده، تقویت اقتصاد ملی و ایجاد اشتغال برای همه مردم از طریق نوآوری­های مفید علمی و فنی، بهبود کیفیت نظام آموزشی و فراهم ساختن امکان استفاده برای همه مردم امریکا، بهبود سیستم­های ارتباطات، حمل و نقل و تامین خدمات عمومی در سراسر مناطق شهری و روستایی، برطرف ساختن آلودگی آب و هوا، افزایش سود اقتصادی ملی ناشی از سرمایه گذاری در فناوری­های نوین و بهبود سیستم­های آموزشی درکشور(Fonash, Fenwick, Hallacher, Kuzma, Wook Jun Nam., 2006). دولت امریکا در سال 1998 با توجه به خواست وسیع محققان و دانشگاهیان، کار گروه بین بخشی علوم و فناوری را تشکیل داد. این کارگروه از نمایندگان وزارتخانه­ها و سازمان­های مختلف آمریکا تشکیل شده و با ریاست مشترک نماینده­ای از بخش­ها و نمایندۀ دفتر سیاست علوم و فناوری ریاست جمهوری اداره می­شود. این گروه در سال 2000، گزارشی با عنوان پیشگامی ملی فناوری به سوی انقلاب صنعتی بعدی به رئیس جمهور آمریکا ارئه نمود که رئیس جمهور نیز آن را از طریق دستیار علوم و فناوری خود به کنگره ارائه داد. آنچه در گزارش مزبور پیشنهاد شده، برنامه­ای ملی است که از طریق کمیته­ای در عالی­ترین سطح و به صورت متمرکز هدایت می­شود و در آن ضمن تعیین اولویت­های پنجگانۀ کشور، تکلیف هریک از وزارتخانه­ها و سازمان­ها، نحوۀ اجرای آن و بودجۀ لازم برای هردستگاه در هر زمینه مشخص شده است. اولویت­های تعیین شده در این برنامه عبارت است از تحقیقات بنیادی، زیر ساخت تحقیقات، مراکز و شبکه­های ممتاز و کارکردهای اجتماعی نانو (قاضی نوری،1381).

1. 2.     چارچوب نظری تحقیق

نیازسنجی آموزشی، فرایند شناسایی دانش و مهارت­های ضروری برای دستیابی سازمان به اهداف تعیین شده است. در خصوص نیازسنجی آموزشی رویکردهای مختلف و متنوعی وجود دارد[9] که در یک تقسیم­بندی کلی آنها را می­توان در 4 دسته سنجش نیازهای راهبردی، تجزیه و تحلیل شغل، سنجش مبتنی بر قابلیت و سنجش نیازهای آموزشی طبقه­بندی نمود.

نیازسنجی آموزشی، فرایند شناسایی دانش و مهارت­های ضروری برای دستیابی سازمان به اهداف تعیین شده است. در خصوص نیازسنجی آموزشی رویکردهای مختلف و متنوعی وجود دارد[10] که در یک تقسیم­بندی کلی آنها را می­توان در 4 دسته سنجش نیازهای راهبردی، تجزیه و تحلیل شغل، سنجش مبتنی بر قابلیت و سنجش نیازهای آموزشی  طبقه­بندی نمود.

سنجش نیازهای راهبردی:

هدف: این رویکرد بررسی مسایل عملکرد جاری یا نیازهای عملکردی جدید و آینده در بستر راهبرد کسب و کار سازمان و همچنین تدوین طرح بلند مدت بهبود عملکرد است.

زمان کاربرد: ایجاد پیوند میان نیازهای بهبود عملکرد و راهبردهای کسب و کار سازمان، شناسایی فرصت­هایی برای بهبود عملکرد در سازمان، فرایندها و شغل.

مزایا: تدوین طرح بلند مدت برای حل مسایل، حل مسایل اصلی اثرگذار بر فرایند کسب و کار، حذف فعالیت­هایی که ارزش افزوده ندارند.

محدودیت­ها: زمان و هزینه­بر بودن انجام رویکرد.

ابزار اصلی گردآوری داده­ها: مصاحبه، گروه­های کانونی، پرسشنامه، مشاهده و نقشۀ فرایند.

برون داد: طرح بهبود عملکرد.

تجزیه و تحلیل شغل و کار:

هدف: تعیین مسئولیت­ها و فعالیت­های مورد نیاز برای تحقق هدف شغل.

زمان کاربرد: تدوین و بازبینی شرح شغل جدید، شناسایی فعالیت­های لازم برای انجام کارکردهای شغل جدید یا طراحی مجدد دانش، مهارتها و استانداردهای شغل جدید، تدوین نیازمندی­های آموزشی مشاغل فنی و تخصصی.

مزایا: ایجاد انگیزه برای تعریف مجدد شغل و وظایف آن، تعریف نیازمندیهای مهارتی

محدودیت­ها: عدم توجه به عوامل درونی اثرگذار بر عملکرد، زمان و هزینه­بر بودن انجام رویکرد.

ابزار اصلی گردآوری داده­ها: مصاحبه، گروه­های کانونی، پرسشنامه، مشاهده.

برون داد: نیمرخ شغل، طرح آموزش مشاغل.

سنجش مبتنی بر قابلیت:

هدف: شناسایی دانش و مهارت، نگرش­های مربوط به عملکرد شغلی برتر، تدوین نیمرخ موفقیت برای کارکردهای شغلی.

زمان کاربرد: شناسایی قابلیت­های مدیریتی، سرپرستی یا مشاغل حرفه­ای، اندازه­گیری طوح شایستگی کارکنان.

مزایا: تعیین کیفیاتی که عملکرد برتر را نشان می­دهد، تدارک داده­های معتبر و پایا برای پیش­بینی عملکرد شغلی برتر.

محدودیت­ها: نیازمند مشارکت حداکثری کارکنان، زمان و هزینه­بر بودن انجام رویکرد.

ابزار اصلی گردآوری داده­ها: مصاحبه، گروه­های کانونی.

برون داد: الگو و معیارهای قابلیت­های عملکرد برتر.

سنجش نیازهای آموزشی:

هدف: شناسایی دانش و مهارت­های مورد نیاز برای انجام شغل جدید.

زمان کاربرد: کاربرد تکنولوژی جدید، شناسایی نیازهای آموزشی، تدوین برنامۀ آموزشی، فرصتی برای کسب و کار جدید ایجاد شده باشد، سیستم نوین یا فناوری خاصی بایستی مدنظر قرار گرفته و روزآمد شود. 

مزایا: کسب اطمینان از پیوند میان نیازهای آموزشی جدید و آموزش سازمان

محدودیت­ها: عدم سنجش دقیق نیازهای آموزشی راهبردی.

ابزار اصلی گردآوری داده­ها: مصاحبه، گروه­های کانونی، پرسشنامه، مشاهده.

برون داد: گزارش نیازسنجی و برنامۀ آموزشی(گوپتا،1384).

همانطور که مشخص است هر یک از رویکردهای فوق را با توجه به اهداف معینی می­توان به کار بست. از آن جایی که اهداف این تحقیق، همسو با اهداف و زمان کاربرد رویکرد سنجش نیازهای آموزشی است، این رویکرد به عنوان چارچوب نظری کار برگزیده شده است.

1. روش شناسی

تحقیق مزبور براساس اهداف تحقیق از نوع کاربردی می­باشد. از نظر روش اجرای تحقیق، از نوع توصیفی است. جامعۀ آماری مورد نظر در این تحقیق، کارشناسان سازمان آموزش فنی و حرفه­ای و ادارات تابعه، کارشناسان مرکز تربیت مربی کرج، کارشناسان بخش صنعت و نیز اساتید دانشگاه ها و مراکز علمی کشور مرتبط با موضوع می­باشند. از آن جایی که تنها تعداد کارشناسان سازمان آموزش فنی و حرفه­ای و ادارات تابعه 149 نفر، کارشناسان مرکز تربیت مربی کرج 67 نفر قابل شناسایی و شمارش بودند و از آمار تعداد کارشناسان صنعت و اساتید دانشگاه و مراکز علمی کشور به طور دقیق اطلاعی در دست نیست، از روش نمونه­گیری طبقه­ای هدفمند غیرسهمیه­ای استفاده شده است. که با توجه به مطالب مذکور بیشترین تعداد نمونۀ آماری ممکن از جدول مورگان (384 نفر) انتخاب شد. اطلاعات مورد نظر در این پژوهش از دو طریق (چک­لیست و پرسشنامه) جمع­آوری گردید بدین صورت که برای شناسایی آموزش­های فنی و حرفه­ای مبتنی بر زیست فناوری براساس مطالعه، اسنادی، چک لیستی تهیه و در اختیار نمونه­ها قرار داده شد و از آن­ها خواسته شد تا علاوه بر تایید یا عدم تایید آموزش­های مذکور چنان­چه آموزش دیگری مدنظرشان است در انتهای لیست اضافه نمایند، سپس براساس تحلیل داده­های این مرحله پرسشنامه­ای تهیه و دوباره برای افراد نمونه ارسال شد تا تناسب آموزش­های فنی­و­حرفه­ای مبتنی بر زیست فناوری با چهار معیار نیاز بازار کار و صنعت، توجه به توسعه کارآفرینی، توجه به اشتغال­زایی فارغ التحصیلان و برابری الویت­ها بپردازند که برای تحلیل داده­های این بخش از روش تحلیل سلسله مراتبی و نرم افزار Expert Choice استفاده شده است.

1. یافته­ها

سئوال اول: آموزش­های فنی ­و­ حرفه­ای مبتنی بر زیست فناوری چه هستند؟

نتایج تحلیل داده­ها حاکی از آن است که این آموزش­ها را می­توان ذیل دوره­های کاربر آزمایشگاه طیف سنجی، کاربر آزمایشگاه کروماتوگرافی، کاربر آنالیزر حرارتی، کاربر طیف سنج اشعۀ ایکس، کاربر مغناطیس هسته _ تبدیل فوریه، کاربر دستگاه لایه نشانی تبخیر حرارتی، کاربر آسیاب فرنیش، کاربر دستگاه رسم چرخه پسماند، کاربر آسیاب اسپکس، کاربر تشعشع سنج اشعه گاما، کاربر طیف سنج مرئی _ فرابنفش، کاربر رفراکتومتر، کاربر ولتامتر چرخه­ای قرار داد.

جدول 2- آموزش­های فنی و حرفه­ای مبتنی بر زیست فناوری

ادامه جدول 2- آموزش­های فنی و حرفه­ای مبتنی بر زیست فناوری

از منظر توجه بیشتر به نیاز بازار کار و صنعت مهارت­های مورد نیاز سازمان آموزش فنی و حرفه­ای در زمینۀ زیست فناوری چه هستند؟

در این دیدگاه با در نظرگرفتن این موضوع که دغدغۀ اصلی سازمان رفع نیاز بازار کار و صنعت باشد، این نیاز مهمتر از توسعه کارآفرینی و اشتعالزایی فارغ­التحصیلان فرض شد. در این دیدگاه، پنج مهارت برتر به ترتیب عبارت بودند از: دورۀ کاربر آزمایشگاه طیف سنجی با مهارت کار با طیف سنج جرمی، مهارت تعمیر و نگهداری طیف سنج جرمی، مهارت تعمیر و نگهداری طیف سنج تفرق اشعه ایکس و مهارت تعمیر و نگهداری کروماتوگرافی گازی _ طیف سنج جرمی و در نهایت کار با طیف سنج تفرق اشعه ایکس اختصاص یافته است.

از منظر توجه بیشتر به توسعۀ کارآفرینی مهارت­های مورد نیاز سازمان آموزش فنی و حرفه­ای در زمینه زیست فناوری چه هستند؟

در این دیدگاه با در نظرگرفتن این موضوع که دغدغۀ اصلی سازمان توسعۀ کارآفرینی باشد، توسعۀ کارآفرینی بی­نهایت مهمتر از نیاز بازار کار و صنعت و اشتغالزایی فارغ التحصیلان فرض شد. در این دیدگاه پنج مهارت برتر به ترتیب عبارت بودند از: کار با کروماتوگرافی گازی _ طیف سنج جرمی، کار با رفراکتومتر، کار با آسیاب فرنیش، تعمیر و نگهداری طیف سنج مرئی _ فرابنفش، کار با طیف سنج تفرق اشعه ایکس.

از منظر توجه بیشتر به اشتغالزایی فارغ التحصیلان مهارت­های مورد نیاز سازمان آموزش فنی و حرفه­ای در زمینۀ زیست فناوری چه هستند؟

در این دیدگاه با در نظرگرفتن این موضوع که دغدغۀ اصلی سازمان ایجاد اشتغالزایی باشد. اشتغالزایی بی­نهایت مهمتر از توسعۀ کارآفرینی و نیاز بازار کار و صنعت فرض شد. در این دیدگاه پنج مهارت برتر به ترتیب عبارت بودند از: تعمیر و نگهداری طیف سنج جرمی، کار با کروماتوگرافی گازی_طیف سنج جرمی، کار با کروماتوگرافی مایع تهیه­ای با کارایی بالا، تعمیر و نگهداری رزونانس مغناطیس هسته _ تبدیل فوریه، کار با دستگاه لایه نشانی در خلا با تبخیر حرارتی.

از منظر برابری اولویت­ها، مهارت­های مورد نیاز سازمان آموزش فنی و حرفه­ای در زمینۀ زیست فناوری چه هستند؟

در این دیدگاه تفاوتی بین سه معیار نیاز بازار کار و صنعت،توسعۀ کارآفرینی و اشتغالزایی فارغ التحصیلان در رشتۀ زیست فناوری در نظر گرفته نشد. یعنی اولویت هر سه معیار برابر هم قرار داده شد و درماتریس اولویت وزن­ها نسبت به یکدیگر 1 قرار داده شد. در این دیدگاه پنج مهارت برتر عبارت بودند از: کار با کروماتوگرافی گازی _ طیف سنج جرمی، تعمیر و نگهداری طیف سنج جرمی، کار با طیف سنج جرمی، کار با طیف سنج تفرق اشعۀ ایکس، تعمیر و نگهداری طیف سنج تفرق اشعه ایکس.

یافته­های تکمیلی: منابع لازم برای راه­اندازی آموزش­های فنی­و­حرفه­ای مرتبط با فناوری نانو چیست؟

اگرچه هدف تحقیق حاضر با پاسخ به سئوال­های مذکور محقق شده است، اما برای اینکه بتوان برآوردی در خصوص منابع لازم مورد نیاز در راه­اندازی آموزش­های فنی و حرفه­ای مرتبط با زیست فناوری داشت این سئوال مطرح و پاسخ داده شده است. البته بایستی توجه داشت که قیمت تجهیزات بسیار متغیر می­باشد و با توجه به اینکه تجهیزات عمدتا از خارج از کشور بایستی وارد شوند، برآورد مالی بستگی مستقیم به قیمت ارز[11] دارد. در بررسی انجام شده، قیمت طیف سنج جرمی با علائم تجاری مختلف بین 60 الی 130 میلیون تومان، دستگاه کروماتوگرافی گازی 80 الی 150 میلیون تومان و دستگاه طیف سنج اشعه ایکس مبلغ 160 الی 220 میلیون تومان می­باشد که حداقل تهیه یک دستگاه از هر تجهیز برای ارایۀ آموزش­های مرتبط لازم می­باشد. در خصوص دوره­های کاربر رفراکتومتر و کاربر آسیاب فرنیش و کاربر طیف سنج مرئی _ فرابنفش بایستی سازمان اقدام به خرید حداقل یک دستگاه رفراکتورمتر به مبلغ تقریبی 100 الی 120 میلیون تومان، آسیاب فرنیش 30 الی 50 میلون تومان و طیف سنج مرئی _ فرابنفش40 الی50 میلیون تومان نیاز به سرمایه­گذاری می­باشد و برای دوره­های کاربر مغناطیس هسته و کاربر دستگاه لایه نشانی تبخیر حرارتی می­بایست حداقل یک دستگاه روزنانس مغناطیس هسته و یک دستگاه لایه فشانی تبخیر حرارتی به ترتیب 50 الی 60 میلیون تومان و 70 الی 80 میلیون تومان سرمایه­گذاری کرد.

نکتۀ دیگر اینکه هزینۀ اصلی و قابل ملاحظه برای راه­اندازی هر یک از این رشته و مهارت­ها هزینۀ مربوط به تجهیزات است و هزینۀ نیروی انسانی برای تمامی رشته­ها یکسان می­باشد. لذا برای تصمیم­گیری مبلغ اولیۀ خرید تجهیزات برای آموزش کارکنان بسیار مهم و حائز اهمیت است. نکته­ای که در خصوص نیروی انسانی مهم و قابل توجه می­باشد در دسترس بودن و وجود نیروهای ماهر و در دسترس در هر یک از رشته­ها است. در جدول زیر نیروی انسانی، تجهیزات و هزینه­های تجهیزات مورد لزوم برای مهارت­ها و دوره­های انتخاب شده برای رشتۀ زیست فناوری آورده شده است.

جدول 1- مهارت، نیروی انسانی، تجهیزات و هزینه­های موردنیاز دوره­های مرتبط با زیست فناوری

5.     بحث و نتیجه­گیری

نتایج تحلیل داده­ها حاکی از آن بود که در انتخاب مهارت­ها براساس برابری اولویت­ها، 1- کار با کروماتوگرافی گازی - طیف سنج جرمی 2- تعمیر و نگهداری طیف سنج جرمی 3- کار با طیف سنج جرمی 4- کار با طیف سنج تفرق اشعۀ ایکس 5- تعمیر و نگهداری طیف سنج تفرق اشعۀ ایکس در توجه بیشتر به نیاز بازار کار و صنعت دوره کاربر آزمایشگاه طیف سنجی با مهارت کار با طیف سنج جرمی، مهارت تعمیر و نگهداری طیف سنج جرمی، مهارت تعمیر و نگهداری طیف سنج تفرق اشعۀ ایکس، مهارت تعمیر و نگهداری کروماتوگرافی گازی _ طیف سنج جرمی و کار با طیف سنج تفرق اشعۀ ایکس در توجه بیشتر به توسعۀ کارآفرینی، کار با کروماتوگرافی گازی _ طیف سنج جرمی، کار با رفراکتومتر، کار با آسیاب فرنیش، تعمیر و نگهداری طیف سنج مرئی _ فرابنفش، کار با طیف سنج تفرق اشعۀ ایکس، توجه بیشتر به اشتغالزایی فارغ التحصیلان، تعمیر و نگهداری طیف سنج جرمی، کار با کروماتوگرافی گازی _ طیف سنج جرمی، کار با کروماتوگرافی مایع تهیه­ای با کارایی بالا، تعمیر و نگهداری رزونانس مغناطیس          هسته _ تبدیل فوریه، کار با دستگاه لایه نشانی در خلا با تبخیر حرارتی مهارت­ای انتخابی بوده­اند. نکتۀ دیگری که بایستی به آن توجه نمود، بررسی وضعیت موجود سازمان آموزش فنی و حرفه­ای کشور از منظر برخورداری از زیرساخت­های لازم است. مرکز تربیت مربی و پژوهش­های فنی و حرفه­ای هرساله دوره­هایی را جهت تامین و تربیت مربیان مورد نیاز آموزش فنی و حرفه­ای تربیت می­کند، که این تعداد در دوره­های مختلف آموزش­های فنی و حرفه­ای فعالیت دارند. بر طبق بررسی و تحقیقات صورت گرفته از سازمان آموزش فنی و حرفه­ای کشور، آمار دقیقی از رشته­ها و مقاطع تحصیلی مربیان در دسترس نیست، ولی با توجه به رشته­هایی که هریک از مربیان در مراکز آموزش فنی و حرفه­ای آموزش می­دهند می­توان دریافت که تنها تعداد کمی از مربیان (حدود 5 درصد) در دوره­های آموزشی مرتبط با فناوری­های نوین فعالیت دارند.این مطلب بیانگرآن است که نیروی انسانی مورد نیاز در سازمان آموزش فنی و حرفه­ای کشور موجود نمی­باشد و تا کنون نیز رشته­های مبتنی بر این فناوری­ها در مراکز آموزش فنی و حرفه­ای موجود نبوده است. با توجه به آمارهای موجود در مراکز ثابت و آزاد آموزش فنی و حرفه­ای مشاهده می­شود که     رشته­های مبتنی بر فناوری­های نوین در این مراکز تنها در رشتۀ فناوری اطلاعات و ارتباطات صورت گرفته است و رشته­های مبتنی بر زیست فناوری در این مراکز موجود نمی­باشند. همچنین اطلاعات دقیقی از زیرساخت­های مطرح شده موجود نمی­باشد ولی با توجه به وجود دورۀ آموزشی فناوری اطلاعات و ارتباطات تا حدودی زیر ساخت­های فناوری اطلاعات در مراکز آموزش فنی و حرفه­ای موجود است، ولی از آن جایی که رشته­های مرتبط با زیست فناوری در این سازمان موجود نیست، بالتبع زیر ساخت­های لازم نیز موجود نمی­باشد. به همین دلیل شایسته است که به منابع مورد لزوم راه­اندازی مهارت­های مورد نظر نیز توجه شود.

تشکر و قدردانی

با عنایت به اینکه مقالۀ حاضر بخشی از طرح پژوهشی "امکان­سنجی ایجاد رشته­های جدید در زمینه­های فناوری­های نو در سازمان آموزش فنی و حرفه­ای کشور" است، برخود لازم می­دانیم که از دست­اندرکاران مرکز تربیت مربی و پژوهش­های فنی­و­حرفه­ای کرج و معاونت پژوهشی دانشگاه تهران به دلیل حمایت­هایشان تشکر نماییم.